2.3.3 SPANNING EN STRESS

Iedereen die voor het eerst solo gaat vliegen is gespannen. Voor een examenvlucht, een overland of een wedstrijd is gespannen zijn heel normaal. Gespannen zijn is een vorm van stress en een korte tijd enige stress is natuurlijk en verhoogt de prestatie. Je bent alerter en reageert sneller. Het lichaam reageert op stress door het afgeven van chemische hormonen zoals adrenaline. Het bloedsuikergehalte, de hartslag, de ademhaling, de bloeddruk en het transpireren worden hoger dan normaal. De stofwisseling neemt toe door meer energie te leveren aan de spieren.

Wat bedoelen we met 'stress' en waarom is stress een natuurlijke menselijke reactie?

Stress is een gevoel van druk of spanning, veroorzaakt door invloeden van buitenaf. Het menselijk lichaam reageert op veranderende omstandigheden. Bij gevaar moet het lichaam snel voorbereid worden, zodat er direct gehandeld kan worden om te overleven. Het lichaam is in verhoogde staat van paraatheid. Meestal worden de prestaties beter als de stress groeit, maar er is een omslagpunt. De stress kan ook te groot worden en werkt dan negatief. De vlieger is dan niet meer in staat om snel effectieve besluiten te nemen. Daardoor neemt de kans op vergissingen toe en is de vlieger niet meer geschikt om te vliegen.

Wat bedoelen we met fight or flight en welke drie fasen van de fysiologische respons op stress zijn er?

1. De alarmreactie.Wie tijdens het hardlopen ineens een blaffende hond opmerkt, krijgt een schrikreactie. Het lichaam geeft adrenaline af. Je kunt ineens harder lopen en merkt even niets van vermoeidheid. Dit vlucht- of vechtgedrag behoort bij het overlevingsmechanisme van de mens en met zulke stress kan een mens goed omgaan.
2. Verzet. In deze fase verzetten we ons tegen de stressor(s). We proberen de stress onder controle te krijgen. Bijvoorbeeld door ontspanningsoefeningen.
3. Uitputting. Deze fase ontstaat als we er niet in slagen om de stress onder controle te krijgen. Als de stress te lang aan houdt dan raakt het lichaam uitgeput. Dit leidt bijvoorbeeld tot verhoogde bloeddruk, hoofdpijn of tot een burn-out.

Welke verschillende soorten stress kennen we en wat zijn de verschillen?

Naast plotselinge stress kennen we ook chronische stress. Met chronische stress bedoelen we langdurige stress waardoor het functioneren afneemt. Door problemen thuis of op het werk reageren we niet meer alert, slapen niet goed, zijn niet fit en dus niet geschikt om te vliegen.

Wat zijn belangrijke oorzaken van stress (stressoren)?

We onderscheiden drie soorten stressoren.

1. De fysieke omstandigheden Stress die ontstaat door de omgeving waarin iemand zich bevindt, zoals extreme temperatuur, lawaai, licht, relatieve vochtigheid, veranderingen in luchtdruk en zuurstoftekort.
2. De fysiologische omstandigheden  Lichamelijke stress, vermoeidheid, slaaptekort, te veel roken, niet goed gegeten, kortom niet fit voelen en
3. Psychologische omstandigheden Psychische stress, problemen op het werk of bijvoorbeeld een echtscheiding.

Welke factoren hebben invloed op de mate waarin iemand met stress kan omgaan?

Stress kun je niet helemaal voorkomen. Je kunt wel leren om er mee te leven. Verander dingen die je kunt veranderen en vermijd stressvolle situaties. Een goede gezondheid maakt je stressbestendig. Leer ook om te ontspannen. Sporten, wandelen, fietsen enzovoort.

Wat zijn psychologische en fysiologische gevolgen van teveel stress?

1. Psychologische gevolgen: Te veel stress heeft effecten op het gedrag. Geïrriteerd raken, verwardheid, agressief worden, depressief worden, concentratiestoornissen, beperkter waarnemingsvermogen, verminderd korte termijn geheugen, passief worden, tunnelvisie.
2. Fysiologische gevolgen: Te veel stress heeft lichamelijke gevolgen: versnelde hartslag, hoge bloeddruk, sneller ademhalen, gespannen spieren.  

Stress is cumulatief en niet perse situatie gebonden

Stress stapelt zich op. Stress door problemen thuis staat niet los van stress door problemen op het werk. Wie problemen heeft, niet goed meer slaapt, onvoldoende rust krijgt of neemt, dan stapelt de stress zich op en bereikt een niveau waarbij de vlieger niet meer geschikt is om te vliegen.

Wat wordt in de luchtvaart bedoeld met de term ‘paraat-zijn’ (arousal)?

Veiligheidsbewustzijn; dat we ons bewust zijn wat er gebeurt tijdens de vlucht.

Wat is het verband tussen arousal en presteren?

Stress kan ook positief zijn, het lichaam komt daardoor in een verhoogde staat van waakzaamheid. Arousal is waakzaamheid, alertheid, de toestand waarin de zintuigen van iemand openstaan voor invloeden van buitenaf. Dit zorgt voor extra waakzaamheid. We kunnen daardoor sneller reageren. Tijdens het vliegen moet je alert blijven. Niet wegdromen. Zeker bij het starten en landen moet de alertheid optimaal zijn. Te veel stress heeft een negatief effect op ons presteren.

Grafische representatie van het verband tussen arousal en presteren

De effecten van stress op het presteren. De grafiek hieronder laat zien dat je beter presteert als er gedurende korte tijd sprake is van een zekere spanning. De alertheid is dan groter. Maar de stress kan ook te hoog worden en werkt dan negatief.

De grafiek laat zien dat te veel of te weinig arousal (alertheid) niet optimaal is.

Als de alertheid heel laag is vallen we bijna in slaap. Het prestatieniveau ligt dan heel laag.

De hoogste staat van arousal is paniek. Dat is niet bevorderlijk voor de prestaties.

Het verband tussen vermoeidheid, stress en presteren

Vermoeidheid beïnvloedt onze prestaties negatief en draagt sterk bij aan het maken van fouten. We zijn minder goed bij de les, nemen slechter waar, zijn minder alert, gevoeliger voor illusies en minder goed gemotiveerd. De kans op vergissingen is groter. Onder invloed van stress wordt de neiging groter om zaken over te slaan, om een verkeerde keuze te maken in wat eerst moet en wat even kan wachten. De kans op fouten neemt toe.

Effecten van chronische stress op het menselijke systeem

Minder trek in eten, gevoel van vermoeidheid, vaker verkouden, vaker ziek, minder zin in seks, vaker last van pijn. Chronische stress kan leiden tot een burn-out. Hoe langer de chronische stress aanhoudt, hoe langer het duurt voor je weer helemaal fit bent.

Het effect van acute stress op het menselijke systeem

Hartslag en bloeddruk nemen toe. De bloedsuikerspiegel van het bloed stijgt. Na een nacht goed slapen zijn de symptomen van de stress volledig verdwenen.

Het verband tussen stress en bezorgdheid/angst (anxiety)

Angst is een slechte raadgever. Angst leidt tot tunnelvisie. Angst en reeds aanwezige stress versterken elkaar.

De effecten van bezorgdheid/angst op de menselijke prestaties

Angst zorgt ervoor dat we niet optimaal presteren. Als we ons hart horen kloppen en we de situatie helemaal niet leuk vinden dan leidt dat gemakkelijk tot een te hoge werkdruk. Angst leidt tot tunnelvisie.

Symptomen van ongezonde stress en strategieën om deze het hoofd te bieden

Symptomen: Negatieve gedachten over jezelf, huilbuien, nerveuze gewoonten, een verhoogd aantal kleine ongelukjes, te snel of murmelend spreken, constant moe, zwak voelen, te veel koffie drinken, meer roken, meer drinken, enzovoort.

Aanpak: Meer ontspannen, gezonder gaan leven, take a brake. Ga ontspannen zitten. Haal rustig adem. Helpt dit niet voldoende, houd een stressdagboek bij. Noteer waardoor er stress ontstond en hoe je daarop reageerde. Je leert dan welke situaties stress veroorzaken en je kunt je daar op voorbereiden. Door een vlucht goed voor te bereiden kun je ook stress verminderen. Probeer positief te denken. Denk in oplossingen.

Typische fysiologische en psychologische symptomen van menselijke overbelasting.

Hoofdpijn, slechter zien, hogere hartslag, verhoogde ademhaling, droge mond, verkramping, zweten, koude handen en voeten, beetje misselijk, gespannen spieren, vaker dan anders het toilet opzoeken.

Effecten van stress op de persoonlijkheid

Door stress kan iemand veranderen. Agressiever worden, niet meer zonder alcohol kunnen.

Strategieën om met stressoren en een teveel aan stress om te gaan

Zodra je merkt dat je last van ongezonde stress hebt, moet je hier aan werken. Probeer stress te voorkomen. Piekeren helpt niet. Zoek uit wat de oorzaak is. Kun je daar iets aan doen? Als je iets niet kunt veranderen probeer dan het te laten rusten. Voorkomen is beter dan genezen. Gezonder leven, zorgen voor regelmaat en voldoende nachtrust, weinig drinken, gas terug nemen. Een betere planning maken. Vermijd koffie en andere stimulerende middelen.

Wat wordt bedoeld met symptoombestrijding en welke gevolgen kan dat hebben?

Symptoombestrijding: Te veel alcohol, meer roken, te veel eten, gebruik drugs en medicijnen zijn niet effectieve stressbestrijders. Medicijnen zoals het gebruik van slaappillen bestrijden wel de slapeloosheid maar lossen geen oorzaken op. Alle pillen hebben bijwerkingen. Je kunt afhankelijk worden van slaappillen.

Dirk Corporaal, laatste update 4-1-2014